Шығыс Қазақстанның керемет табиғаты

04:05 | Ярлыки: Туған жер

«Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас», демекші, менің туып өскен жерім ШҚО, Көкпекті ауданы, Тассай ауылы. Көрген адамның көңілін баураған бұл өңірдің өзі бұл жерде әлеуметтік-шаруашылық тіршілік әрекетінің эталоны ретінде үлгілі экономикалық кешен тұрғызу үшін әдейі жаратылған ба дерсің. Біздің әрқайсымызда жүрек түбінде қастерлей сақтай, тек бір ерекше жағдайда, салтанатты сәтте ғана өз ой-сезімімізді жеткізу үшін оның жоғары манызына, терең мәніне жүгінетін қасиетті сөздер болуы мүмкін.
Бүгін мен үшін сондай сәт түскендей. Мен өзімнің кіші Отаным, көптеген адамдар үшін әлі күнге дейін беймәлім құрлық болып келе жатқан жер бетіндегі ғажайып өлке жайында әңгімелемекшімін. Әрине, біздің облыс әлемнің барлық карталарында белгіленген, оның өзен- көлі аңғарлар мен адырлы қыр-қыраттарын көптеген географтар суреттеген болатын. Алайда, Ертіс, Бұқтырма және Убаның көгілдір желісін қуалай созылып жатқан тайгалы таулы өлкенің ерекшелігі мен байлығын бірден тану мүмкін емес! Табиғат кең көсіліп, кербез жатқан евразия кеңістігінің ең ортасына, соның дәл жүрек тұсына сәнді гүлді, жұмбақ Феноменді сыйлаған. Таулы торап өзімен бірге жер шарының қуатты желісі - Европа мен Азияны арқалап жатыр. Солардың қойнау- қолаттарындағы ежелгі тау жыныстарында кең қабаттары жымдасқан...
˝Кенді Алтайды Қазақстанның көкірегіне тағылған алқа деп тегін атамаған. Оның өркендеу шыңы әлі алда деп ойлаймын. Мен еліміздің жер қойнауында кездесетің байлықтың сан түрі жерінде тұнған Шығыс Қазақстан болуын мақтан етемін˝ (Н.Назарбаев).

Осылайша тағдырдың өзі Қазақстанның Шығысына өте мол байлық сыйлаған. Азияның гографиялық параллельдерінде ˝Шығыс˝ ірі табиғи аймақтардың үйлескен ортасында қалды. Дәл осында, оның кіші аумағында негізгі ландшафтар- таулар мен шөлейт жерлер, далалар мен ормандар мәңгілікке қол ұстасып, қоян- қолтық жатыр. Бір- бірімен ажырамастан, жер сәніне сән беріп, бір- біріне әр беріп аралас орналасқан. Сібір мен Орталық Азияның, Орталық Қазақстан мен ұлы Тянь-Шянь жүйесінің шығыс шектері бір-бірімен ландшафтылары бойынша бір қарағанда өзара жұптас болып көрінбегенімен олар мәңгі қабырғалас, бірге жатыр. Ұлы көш жолдарының ұлы айрығында бірге түйісіп және дәл солай тұрып қалғандай.
Шығыс Қазақстан жері ˝Алтын таулар˝- Алтайдың еңселі де биік асқар шыңдары мен жазықты алқаптарын өз шекарасына қосып алған. Мұнда даңқы көнеден шарықтап алысқа кеткен кең байлықтары, тәтті бал шырының беретін алуан түрлі шөптері, бағалы терілі аңдары, таза да мол сулы өзендері мен көлдері, қараңғы түндей мұнартқан орманды алқабы, Ертіс бойындағы құмдауыт төбешіктерге құлаш жайған күншуақты тоғай алқаптары бар. Бұл жерде судың бір тамшысында көрініс бергендей бүкіл әлем бейнесі керінеді. Мұнда осы өлкені біздің өте ертедегі және жақын ата-бабаларымыздың тайпалары мен халықтары мекендеуінің тарихи жолдары сақталған. Олар да күндердің күнінде қазір тұрған ортақ жерде тұрақтап, бірлік пен сыйластықта өмір сүруде . Міне, сондықтан да Шығыс Қазақстанның жері өзінше ерекше географиялық түйілістегі шынайы өмірдің тарихи ақиқатын таң қаларлық аңыздармен және болған оқиғалармен, әпсаналармен әрі дастандармен шырайландыра түседі.
Шығыс Қазақстан жерінде 19 ғасырға дейінгі кезеңде тарихи аренадағыдай халықтардың тағдырларды шешетін ірі қозғалыстары болып жатты. Міне сондықтан да мұнда Европа мен Азияның көне мәдениеті бір-бірімен жұптаса тоқайласты.
Өзара Ертіс пен Алакөл көлі арасындағы солтүстік пен оңтүстік арасындағы кеңінен ашыла түсетін тауаралық жазық алқаптар ежелден ˝Халықтардың тарихи қақпалары˝ деп аталған. Қазір оны тау алқаптарында тыныш жатқан көне қорғандар немесе ежелгі астана-қалалар қалдықтары еске түсіреді. Бұл жерді қазақ халқының негізгі құрамына енетін найман, керкй, кереит тайпалары қалдырған, солардың зерделі атауларымен аталатын қорғандар аз емес.
Евразия құрлығының жолайрығында 85 ұлттың өкілінен құрылған ерекше көпұлтты және сантүсті адамзат достығы бірлік пен ынтымаққа өмір сүруде және еңбек етуде.

                                     Табиғат кербездігін жиып тұрған,
                                     Мол байлық өн-бойына сиып тұрған.
                                     Алтайым, шын бақыттың мекенісің,
                                     Әр күні шежірелі күй ұқтырған.

Шығыс Қазақстанның өткені ғана бай және жан-жақты емес, оның қазіргі өмірі мен ертеңгі болашағы да жарқын әрі сенімді. Осы сенімділіктің шын мәнінде берік негізі бар. Оны шығысқазақстандықтардың бұған дейінгі ұрпақтары берік етіп жасап кеткен. Күрделі де қиын, ауыспалы кезең жағдайында оны біздің жастарымыз да одан әрі нығайта түспек. Ертегі мен аңыздарға бергісіз осындай қазақ жерінің атшаптырым алқабының тағдыры қалыптасқан, ол әрдайым әлемге үлкен сеніммен ашық қарайды, ол үнемі қайырымдылық пен пайдалы іс-әрекетке қол созады. Әр жүрекке жақын да қымбат осы бір ерекше ғажайып менің өлкем, осында тұрып еңбек етіп жатқан халықтардың барлығы өзге ұлт өкілдерінен. Егер осынау бір ғажап өлкенің қалалары мен елді мекендерін, табиғаттың көркем де сұлу мүйістерін, Сарыарқа даласының алтын шұғылалы шетсіз-шексіз аймағын, асқар таулы, орманды алқаптарды аралап-көріп, саф ауасын жұтсаңыз, онда сізден бұрын талай-талай ғалымдар мен саяхатшылар таңырқай таңданып, бас иген сәтін өздеріңіз де ұққан болар едіңіз. Мен сіздер үшін озімнің өлкемнің ерекше құпияларын ашқым келеді. Жер шарының Алтай аймағы деп аталатын осы бір шағын болегінде судың, бағалы металдардың, көмірдің, мұнайдың, минералдық қайнарлардың, орманның, ем үшін қолданылатын сазбалшықтың және тағы да басқа көптеген байлықтар қоры шоғырланғаның көреміз.
Шығыс Қазақстан-бүкіл әлемге ашық өлке. Бұған дейін беймәлім боп келген жер кіндігі бүкіл әлемге танылсын!
Адамдардың өмірі, әлеуметтік сала, мемлекеттің күші-осының бәрі экономиканың жағдайына байланысты (Н. Назарбаев).

Құрсағы алтын, қойнауы құт жерұйық мекен Кенді Алтай мен қасиетті Семей өңірі ел шекарасының шығысын түйіндеп тұр. Ежелгі түркі өркениетінің орталығы болған. Алтайдың бір бөлігін алып жатқан киелі аймақ дарындардан кенде емес. Шығыс Қазақстан облысының аумағында өңірдің минерал-шикізат ресурстарына қажеттілігін қамтамасыз ететін пайдалы қазбалар өте көп және барланған көптеген кен орындары, және сондай-ақ жерасты минералды су және ауыз су орындары бар.
Облыс аумағы су қорларына бай, мұнда жалпы ұзындығы 10мың км-ден асатын 800-ден астам өзен ағып өтеді. Басты су арнасы таулы Үлбі, Уба, Қарақаба, Қалжыр, Күршім, Нарын, Бұқтырма және басқа да өзендер құйылатын Ертіс өзені болып саналады (ұзындығы 4248км, облыстан тыс-1311км). Облыста Зайсан, Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл сынды ірі көлдер бар. Бұған қоса ұсақ өзендер, су қоймалары көп, олардың ішінде ең үлкені Бұқтырма саналады. Өзендерінде табан, сазан, шортан, аққайран, тау көлдері мен өзендерінде- таймень, хариус, бахтах, Марқакөл өзенінде майқан (үскіш) балықтары мекендейді.
Шығыс Қазақстан жерасты суларының мол қорларымен де белгілі. Таулардағы жерасты сулары табиғи қорларының жалпы көлемі 10 млрд. Текше метрді құрайды.
Облыстың ауа райы шұғыл континенталды. Қыста Кенді Алтай тауларында және биік таулы қазаншұңқырларда орта айлық температурасы    -17С-ден -23,8 С-ге дейінгі және оңтүстік бөлігінің тауларында -14,1С-ден +16,6С-ге дейін. Мейлінше жылы ай-шілде, оның орта айлық температурасы солтүстік батыста +19,6С-ден оңтүстік шығыста +23С-ге дейін. Шығыс Қазақстанның табиғаты таңқаларлық. Азияның жазығы мен жартылай шөлейттері, Сібірдің таулы ормандарымен қиылысуының нәтижесінде бірегей ландшафт түрлерін, яғни шөлді, жазықтарды, ормандарды және тауларындағы тұрақты мұздықтар мен өзендерді, көлдерді көруге болады. Облыс аумағының солтүстік және шығыс бөліктерін түсті, қымбат және сирек металдарға бай Батыс, Орталық және Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері мен жоталары алып жатыр.
Көкпекті ауданы 1930 жылы құрылған. Әр аудан табиғат-анадан өз еншісін алған. Көкпекті әкімшілік аймағы бір қарағанда құнарлылық сыйынан сырт қалған ба дерсің. Бұл өлкенің де берекесін арттырып, бермесін таудай талабымен тартып алған қарапайым еңбек адамдары.
1840 жылы Зайсан шұңқырының солтүстік- батысында, Кокпектинка өзенінің жағасында шағын қалашық бой көтереді. Келе- келе ол аймақтың адамдары өз мекендерін көркейтіп, ағаш отырғызды. Бұл игі дәстүрді сол өлкенің байырғы тұрғыны Илья Иванович Бирюков әрі қарай жалғап, үлкен бақ өсірді.
Көкпекті ауданының жерінің асты байлыққа толы. Мәселен, Бектемір телімінде ильменитті кеннің үлкен қоры табылды. Енді Өскемен титан- магний комбинаты өзіне қажетті шикізатты сол кеніштен тасымақ. Ал ауылды мекендеген мыңдаған еңбек адамы алтын дән мен төрт түлік мал өсіріп, сулы да нулы өлкенің байлығын арттыруда.
Зайсан көлінің бойында орналасқан осы ауылымда менің балалық шағымда қуанышымда, қайғымда, өмірдің аштысы мен тәттісінің дәмін татып, үйреніп тоқығаным осы ауылымнан басталды. Әкем балықшы, анам бала бақшада жұмыс атқарған. Апам татардын ұлтынан, көп балалы ана, атам неміс ұлтынан болсада қазақшаны өте жақсы біледі. Әңгімені керемет айтады, кобіне Зайсан көліне бізді бірге ертіп апаратын, көлдің сұлулығына көзіміз тоймай мейірлене ұзақтан- ұзаққа қарай беретінмін. Жақсы көрген жеріне, ғашық бола бастаған сайын, атамды сұрақтын астына алатынмын, сонда атам, - «Кең байтақ қазақ жерінің шығыс шебіндегі Алтай мен Сауыр тауларының арасын аралап жатқан ұланғайыр өлкені жағрапиялық атаумен «Зайсан қазаншұнқыры» деп атайды. Осы аралықты белдеулей өткен даламыздың күретамыры Қара Ертіс өзені Зайсан көлін қақ жарып ˝Ақ Ертіс˝ деген атаумен Солтүстік Мұзды Мұхитқа жол тартады. Қара Ертіс өз бастауын асқақ Алтайдан алады. Ұлы дарияның қорым тастар арасынан жылап ағар тұсын ˝Қу Ертіс˝, жол- жөнекей бұлақ- бастаулар қосылған соң тулай аққан тұсын ˝Бала Ертіс˝, тау мен тасты қақ жара жазыққа қарай құлай аққан кезін ˝Тау Ертіс˝, сайын даламен шалқыған тұсын ˝Қара Ертіс˝ деп атайды»,- деп айтып отырушы еді.
Жастайынан балық аулап күн көріп өскен атама Зайсан көлі бес саусақтай, артынша атадан балаға демекші, артынша әкемде осы көлде жұмыс жасайды.
Біздің жыл санауымыздың 6 ғасырындағы Түрік дәуірінде Зайсан көлін ˝Бейне теңіз˝ деп атаған екен.
Зайсан көлді кезінде қоныстанған этностар мен ары- бері өткен саяхатшылар, жат жұрттық шапқыншылар әр түрлі атағанмен, негізгі мағына
сы қазақтың ˝Жайсаң˝ деген сөзінен шыққан. Қазірге дейін маңайды су басып кетсе ˝Есіктің алды көлжайсан болды˝ демейміз бе?
Зайсан көлі қашаннан суы тұщы, балығы тайдай тулаған, бақасы қойдай шулаған ең даланың ырысы болды. Күні кешеге дейін Зайсан көлдің ну қалың нар қамысында жолбарыстар жортса, құм төбелердің баурайында маң- маң басып жабайы түйелер жүрген
Зайсан жерінің асты толы қазына. Көмір ,сланец кәсіпкерлер назарын аударса, қара алтын мұнайы халық игілігіне асар кезі алыс емес. Сапасы жағынан Сарыағаш, Баржоми қайнарларынан кем емес шипалы суы тағы бар. Қыста да қайтпайтын арасан бұлақтар, балшығы ем қайнарлар табиғат берген сыйы дейміз.

                                                  Ертіс

                           Бастау алып ағады Қытай жерінен,
                           Бұрынғы атақоныс қазақ елінен.
                           Көп өзендер суымен көбейіп,
                           Тоғысады Қара Ертіс Зайсан көлімен.

                           Батырлар қашанда сүйген халқын,
                           Сүйіп өскен тілін, дінің, әдет- салтын.
                           Батырдың ерлігіне халық риза болып,
                           Осы өзенге беріпті Ертіс атын.

                           Зайсан көлінен ұзын Ертіс ағады,
                           Қалың тоғай көк майсалы жағалы.
                           Өскемен, Семей, Павлодарды қақ жарып,
                           Обь, Енисей өзендеріне құйып,
                           Ертіс Тынық Мұхитқа құяды.

деп Солтанғазы Қайрақбайұлы жырлағандай, Зайсан өңірі- Қазақ елінің Солтүстік және Шығыс елдермен байланыстыратын қақпа. Ертіс жағасынан аққу, сарыала қаз үзілмейді, тау басындағы Келіншеккөл, Кішікөлдер де қайталанбас табиғаттың ғажайыптарының бірі.
Тау қойнауы мен жазықта өсер өсімдіктер дүниесі қайталанбас бір әлем, табиғат сыйы іспеттес жеміс пен емдік шөптер қаншама. Зайсан көліне жетпей Зайсан қаласы бар, онда алма мен жүзімнің, алмұрт пен шиенің, көкеністің неше түрі өседі. Көл жағасында кезінде күріш те өсіпті. Мұнда суармалы егіншілік дамыған. Бақша, дәнді-дақыл өсірудің өзіндік дәстүрі бар.
Алтайдай алып тау қазіргі заманда ешбір мемлекеттің құшағына сыймай, қайта төрт елді бауырына басқан. Міне, ұлылық дегеніміз қайда! Алтай Қазақстан, Ресей, Монғолия, Қытай мемлекеттеріне ортақ болса да, осы төрт тарапты да қазақ халқы мекендеп отыр.
Шығыс Қазақстан табиғаты таңқаларлық. Азияның жазығы мен жартылай шөлейттері, Сібірдің таулы ормандарымен қиылысуының нәтижесінде бірегей ландшафт түрлерін, яғни шөлді, жазықтарды, ормандарды және таулардағы тұрақты мұздықтар мен өзендерді, көлдерді көруге болады. Облыс аумағының солтүстік және шығыс бөліктерін түсті, қымбат және сирек металдарға бай Батыс, Орталық және Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері мен жоталары алып жатыр. Алтай тауларының оңтүстігінде Сауыр- Тарбағатай жоталарымен шектелген құрғақ Зайсан қазаншұңқыры көсілуде. Облысымыздың барлық оңтүстік-батыс бөлігін ұсақ шоқылар алып жатыр. Кенді Алтайда мыңнан астам өсімдік әлемінің түрлері және әртүрлі құстар мен сүт қоректілер түрлері мекендейді.
Мұзтау шыңы.
Мұзтау шыны ақ қармен жамылған солтүстік шығыстағы Сібір және Алтайдың ең биік нүктесі (4506 м). Бұл қардың, мұздың, ақырған қар көшкіндерінің, жарқыраған сарқырамаларының отаны. Ол Солтүстік Алтайдағы биіктігі (3373 м) атақты екінші шың Бүркітауыл шыңымен көршілес орналасқан.
Марқакөл қорығы.
Марқакөл көлін осы аймақтың інжу-маржаны деп атауға болады. Сарқырамада орналасқан ол оңтүстігінде Күршім тауымен, солтүстігінде Азутау тауымен шектеледі. Көлдің ұзындығы 38 км, ені 19 км және тереңдігі 27 км. Оған 27 өзен құяды, тек Қалжыр өзені ғана көлден ағып шығады. Марқакөл суы мұнтаздай таза және жұмсақ болғанымен балыққа бай.
Алакөл көлі.
Жоңғар Алатауының солтүстік шығысында жатқан, Алакөл тұзды көл минералды тұздар мен күкіртті батпаққа бай. Сонымен қатар, көл бойында 35 км созылып жатқан, Құстар Аралынан Фламинго құстары мен басқа да 40 түрлі құстарды көруге болады.
Рахманов қайнарлары
Рахман бастауларының құрамында емдік қасиеті бар радон, яғни өте сирек кедесетін гранит минералдарының ұсақ бөлшектерге бөлінуінің құрамдасы бар. Термалды сулар буындарының, омыртқа сүйектерін, жүйке жүйесін және тері ауруларын емдеуге қолданылады
Киін-Кіріш
Киін-Кірішті табиғи Эолия қаласы, кейде «Рухтар қаласы» деп те атайды. Алыстан Киін-Кіріштің саз жартастары және ойпаттары желдегі оттың жалыны тәрізді көрінеді. Сондықтан, бұл жартастар «Жанған Жартастар» деген атауға ие болған. Киін-Кіріштің таптырмас байлығы- құм мен саздың арасында өсетін тропикалық уақыттан қалған көк шөптер (пальмалар, магнолиялар, араукария және т.б.) және омыртқалы жануарлардың қалдықтары (мүйізтұмсық, қолтырауын,тасбақа және кесірткелер).
Бұқтырма көлі
Бұқтырма көлінің маржан суы өзінің тамаша көріністерімен және балық аулау орындарымен белгілі. Көптеген өзендер мен жауын сулары тау шатқалынан көлге құйылғандықтан әдемі сарқырамалар көп. Тек Шанды Бұлақ қана көлден ағады.
Қозы Көрпеш – Баян Сұлу мавзолейі
Аягөз өзенінің жағалауында орналасқан тарихи 10-11ғ.ғ. ескерткіш төрткүл дүниені дүбірлеткен түркі әлемнен мұраға қалған дала махаббатының символы.
Табиғи қазба байлығымен, туристік тартымдылығымен, адами әлеуетімен аса құнды шығыс өңірінің ел дамуында алар орны ерекше.
Шығыс
Тағдырдың айдауымен Тарбағатай ауданының келіні болдым. Тауы биік, суы мөлдір, ауасы таза, табиғаты тамаша бұл өңірге тез сінісіп кеттім, адамдарыда ақ жарқын, ақкөңіл, байсалды, инабатты жандар.
ШҚО, Семей өңірі Көкпекті ауданында дүниеге келіп, білім алып,өсіп-өңген жерімді әрдайым, әрқашанда мақтап жүремін. Көкпекті ауданы 1930 жылы құрылған. «Көкпекті –тоғыз жолдың торабы, Он бес ұлт тату-тәтті тұрады» демекші ,Көкпекті ауданының әр аулында кем дегенде жеті,сегіз әр ұлт өкілінің отбасылары тұрады. Қамба тауының етегін ала орналасқан аудан орталығы тоғыз жолдың торабы атына заты сай жер жәннаты. Жол торабын тек шайын жол ғана ұштастырмайды .Жалпы осы оралымның жолға қатысты емес,табиғатының танытуды айтылым деп есептеген жөн .Ауданның шетінде биік Толағай тауы бар.Тауымыз туралы аңыз әңгімелер де жазылып үлгерген.Адамдары өте жұмыскер,солардың арқасында аудан көркейіп әсемделіп келе жатыр. Адамдардың рухани дамуына табиғаттың да ықпалы үлкен болса керек. Шығыс Қазақстанның ұлттық байлығының баға жетпес бұл бұрышында жан-жануарлар мен өсімдіктердің «Қызыл кітапқа» енген сирек түрлері кездеседі.

«Толағай тау»

«Толағай таудың» басы биік,бауыры салқын,
Шәрбат су дертке дауа, ауасы алтын.
Қолайлы мал жаюға қойнауыңда,
Арқар,киік ойнақ салған бұзбай қалпын.
Болса да жазды күні ыстық аптап,
Қойғандай ақша қарды біреу таптап.
Ерімей қысы-жазы жатқандықтан,
Бұрынғылар кетіпті «Толағай» деп атап.
«Толағай» тау тұр ақ сәлдесін басына орап,
Танданып жан-жағына көзін салып,
Күзетке тұрған бейне қарауылдай,
Шыңға ұқсайды батырға кеткен қылып.

Тарбағатай атты үлкен мекен бар. Одан ары жолбарыстың жонындай тарғылданып қарт Тарбағатай ежелден Барқытбел атанған. Ең биік шыңның ұшар басы теңіз денгейімен 300 метр биікке дейін бой созған алып жоталардың арғы жағында ұлы мемлекет –Қытай жатыр . Сол жоталардың сай-сала ,қайнау-қолаттарын қуалай ағатын Қандысу, Құсты тағы басқа үлкен-кішілі өзендердің біразы жарымай кеп жайсаң көл Зайсанға құяды.

Тарбағатай

Қалмақтар суырды «Тарбаға» дейді екен,
Тауды «тай» деп атайды екен.
Қазақша мағынасы суырмен тау,
Қазақ жерін басып алған шапқынша жау.
Қара тау,төбең биік «Тарбағатай»,
Түгінен топырағыңның ағады май.
Жер құрт,суы кәусар ауасы бал,
Өнірдік ет пен жүнді азығып май.

Көрдің бе қазақтың қара тауын ?
Басына бұлт ұялар күнде жауын.
Сай-саласын тобылғы, алуан гүлдер,
Көркіне көз тоймайды көрген сайын.

Шілікті жазығы мен «Алтын обадан» Маңырақ пен Тарбағатайдан
табылған 500-ден астам алтын бұйымдар сол өңірде мекендеген жергілікті халық қазақтардың кешегі өткенін әйгілмейді.
Ол бұйымдардың бір бөлігі Әримтажда сақтаулы.
Ақсуат ауылы 1982 жылы құрылған . Қазірде халық саны 65,5 млн

Ақсуат

Атыңнан айналайын,Ақсуатым,
Таусылмас денемдегі күш-қуатым.
Ұшырдың шың қиялға отбасылық,
Балаларыма арналады махаббатым.

Ақсуаттың ақ топырағы сар болған, өзен-бұлақ суы ағатын мол болған. Екі зат есі,бір сын есімнен құралған сөз, Бабаларымыз осы жерді Ақсуат деп атаған.
Тарихы тереңде жатқан бұл өңір халқына бірнеше ұрпағын өсіріп шығарды.Қазақтың бас батыры Қаракерей Қабанбай осы өңірде дүниеге келген.Ал Даулетбай мен Боранбай,Тоғас пен Байбарақ ,Өтеуіл мен Кешеу егеулі найзасын қолға алып,елін жаудан қорғап,жерін еліне қайтарған. Тарбағатай топырағы талай ғылым және өкімет қайраткерілерін тәрбиелеген.

Барқытбел

Тырнадай тізіледі көшкенде ел,
Биік тау қарсы алады көгеріп бел.
Барқыттай шөбі жиі өскендіктен,
Атаныпты ұлы тауым «Барқытбел» деп.

Барқытбелдің сай-саласынан ағады су,
Бұлақ,қалың тоғай аралас ну.
Бөктерінде алуан тұрлі гүл өседі,
Көк шалғын желкілдеген бейне бір ту.

ШҚО, Абай ауданында дүниеге келген қазақтың үш атақты ақын,жазушылары Абай, Шәкәрім, Мұхтарларымызбен мақтанайық. Абай атамыз табиғат туралы көптеген өлеңдер жазып кеткен. Сол атамыздың бір шумақ өлеңімен қорытындыласам деймін.

Сұрт бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып,дымқыл тұман жерді басқан
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма
Жылқы ойнап,бие қашқан тай жарысқан.

Шнайдер Қ.С.